Phan tả diệp là một dược liệu được dùng trong cả đông y và tây y, với nhiều công dụng như chữa bệnh táo bón, ăn uống không tiêu, bụng ngực đầy trướng, béo phì... Hãy cùng tìm hiểu chi tiết về những tác dụng của Phan Tả Diệp trong bài viết dưới đây.
1. Tên khoa học:
- Phan tả diệp lá hẹp: cassia angustifolia Vahl.
- Phan tả diệp lá nhọn: cassia acutifolia Del.
2. Họ: vang (caesalpiniaceae).
3. Đặc điểm dược liệu:
Cây nhỏ cao có thể đến 1m mọc thành bụi, lá mọc so le, lông chim chẵn, loài C.acutifolia có từ 4-5 đôi lá chét, loài C.angustifolia có 5-8 đôi. Lá chét loài angustifolia dài 3-5 cm, rộng 7-20mm (ở phần giữa lá), đình nhọn. Lá chét loài acutifolia ngắn hơn, chiều dài 2-4cm, rộng 5-15mm, gốc lá lệch rõ rệt. Hoa mọc thành chùm ở nách lá, cánh hoa màu vàng, có 10 nhị trong đó có 3 nhị lép. Quả loại đậu, dẹp chứa 6-8 hạt. Quả cũng được dùng như lá chét.
4. Phân bố:
Phan tả diệp thường mọc hoang ở các châu lục thuộc khối nhiệt đới như các nước châu Phi: Ai Cập, Nam Phi, hay các nước lân cận như Ấn Độ,…
Phan tả diệp trên thị trường thường được nhập từ vùng Ấn Độ, có hai loại chính là Phan tả diệp lá hẹp Ấn Độ và lá nhọn Ai Cập.
Ở nước ta, cây được trồng ở sống tỉnh như Phú Yên, Sapa,…
5. Bộ phận dùng , thu hái, chế biến, và bảo quản:
- Bộ phận dùng: lá cây, quả.
- Thu hái: thu hái cành lá, tuốt lấy lá chét phơi hoặc sấy khô ở nhiệt độ 40-500C.
- Chế biến: khi bào chế dược liệu, chỉ cần hãm vào nước đun sôi độ 5 phút, gạn lấy nước hãm. Làm như vậy 3 lần, uống ấm. Tránh đun sôi thời gian lâu sẽ làm thủy phân các sennosid khiến chúng sẽ bị hấp thu ngay ở ruột non làm mất khả năng tăng nhu động ở đại tràng.
- Bảo quản: đóng gói và bảo quản nơi khô ráo thoáng mát, để dùng dần.
6. Thành phần hóa học:
- Phan tả diệp chứa khoảng 2-3% những chất anthranoid.
- Những dẫn chất anthranoid ở dạng tự do: chiếm tỷ lệ ít (0,05 – 0,1 %) trong đó chủ yếu là rhein, ngoài ra có một ít aloe emodin và chtysophanol.
• Những anthraglycosid: sennosid A và B là thành phần chính của lá phan tả diệp. Những chất này có màu vàng dễ kết tinh, phản ứng acid, hơi tan trong nước, tan trong cồn. Khi thủy phân bằng acid, mỗi phân tử sennosid A hoặc B giải phóng ra 2 phân tử glucose. Phần aglycon là các sennidin A hoặc B, đây là 2 đồng phân, sennidin A và đồng phân quay phải còn sennidin B là đồng phân meso. Ngoài ra còn có aloe-emodin glucosid, rhein – 8- glucosid.
• Những dẫn chất flavonoid: kaempferol, isorhamnetin và những glycosid của chúng.
• Chất nhựa: gây tác dụng phụ (đau bụng), do đó nước hãm cần để nguội và lọc loại nhựa trước khi uống.
7. Tác dụng và công dụng:
- Từ thế kỷ IX người Ả Rập đã biết tác dụng nhuận và tẩy của phan tả diệp sau đó phan tả diệp được nhập vào châu Âu, hiện nay được đùng rất phổ biến.
- Tùy theo liều mà có tác dụng nhuận tẩy. Nếu uống thì có tác dụng sau 10 – 12 giờ, nếu thụt thì có tác dụng nhanh. Tác dụng chủ yếu là gây co bóp ruột già ngoài ra còn tác dụng lên cơ trơn của bàng quang và tử cung nên phải thận trọng đối với người có thai, viêm tử cung, viêm bàng quang.
8. Cách dùng:
- Liều giúp tiêu hóa 1-2g lá, nhuận 3-4g, tẩy xổ 5-7g.
- Dùng dưới hình thức thuốc hãm, hoặc thuốc thụt. Để loại bớt gây đau bụng, trước khi dùng rửa dược liệu qua rượu hoặc sau khi hãm cần để nguội lọc lại loại chất nhựa.
- Quả cũng được dùng như lá sau khi loại hạt. Các sennosid A, B cũng được chiết xuất dùng với liều 0,01 – 0,04g để làm thuốc nhuận tràng.
9. Một số bài thuốc dân gian:
- Điều trị táo bón, hỗ trợ tiêu hóa: Phan tả diệp 6g, chỉ thực 6g, hậu phác 9g, sắc uống giúp hỗ trợ điều trị táo bón do nhiệt tích; Phan tả diệp 4 - 6g, đại hoàng 9g, trần bì 4g, hoàng liên 3g, đinh hương, sinh khương đều 3g, sắc uống giúp hỗ trợ điều trị táo do thực tích.
- Hỗ trợ giảm cân, điều trị béo phì: Lấy 20g lá phan tả diệp rửa sạch, hãm cùng 1,5 lít nước, uống thay nước lọc hàng ngày. Có thể tăng lượng nước hoặc lá cây tùy theo từng tình trạng nhưng không được quá 30g mỗi ngày.
- Giúp chức năng ruột hồi phục nhanh sau phẫu thuật: Lấy phan tả diệp 4g, hãm nước sôi uống.
- Trị rối loạn tiêu hóa bụng đầy: Phan tả diệp 2g, Binh lang, Đại hoàng đều 3g, Sơn tra 10g, sắc uống.
- Trị thấp nhiệt kết ở phủ tạng, gây nên mụn nhọt: Phan tả diệp 12g, hãm nước sôi, để nguội rồi bỏ bã, uống hết một lần, mỗi ngày hai thang. Sau khi đại tiện thông lợi thì thôi.
